W dzisiejszych czasach świeccy[1] kanonicy stali się rzadkim „gatunkiem kościelnym”. Najczęściej, większość z nas kojarzy ich jedynie jako kanoników katedralnych czy też kolegiackich, często wielce szanowanych za swe zasługi i wiek, jednak coraz mniej licznych: w wielu katedrach i kolegiatach ze starodawnych i czicgodnych kapituł kanonickich zostały jedynie stalle — bogato zdobione, ale puste. Jednak w historii Kościoła, rzeczywistość kanoników nie ograniczała się do takiej formy. Wprost przeciwnie, liczne współczesne badania odkrywają przed nami świat kanoników jako wielce różnorodny, elastyczny, dostosowujący się do okoliczności historycznych, materialnych i duszpasterskich w Kościele. Kultura katolicka, taką, jaką znamy ją jeszcze w dzisiejszych czasach, byłaby nie do pomyślenia bez wkładu życia kanonickiego na przestrzeni wieków.
Życie wspólnoty
Wszelkie formy życia wspólnotowego w Kościele wzorują się na życiu Chrystusa ze swymi uczniami. Bez wyolbrzymiania tego porównania, możemy rozpoznać charakterystyczne rysy życia kanonickiego we wspólnocie Kolegium Dwunastu wraz ze swym Mistrzem, przede wszystkim na modlitwie i przy wspólnym stole, jak też w pewnej wspólnocie dóbr. Życie to znalazło swoje odzwierciedlenie w życiu misyjnym Apostołów oraz pierwszych chrześcijan, które pozostało wzorem dla rozwoju życia mniszego, a później kanonickiego, przeróżnie interpretowanych. Pierwsze świeckie wspólnoty kapłańskie, chcące naśladować życie Apostołów, pojawiły się w IV i V wieku, często gromadząc się wokół biskupa i jego katedry, z chyba najbardziej znaną wokół św. Augustyna. Łaciński Tytuł canonicus, tzn. kanonik, nie pojawia się jednak wcześniej jak w VI wieku.
Uroczysta liturgia na chwałę Bożą
Oscylujące między życiem zakonnym i świeckim, grupy te powoli ukonstytuowały się w miastach, wspierane przez ważne postacie, jak na przykład św. Bonifacy czy św. Chrodegang z Metzu, który pod koniec VIII wieku napisał regułę dla kanoników w swojej diecezji. Ostatecznie, w roku 816, Synod w Akwizgranie, pod przewodnictwem Ludwika Pobożnego, syna Karola Wielkiego, zechciał uregulować już istniejącą rzeczywistość kanoników, ustanawiając w tym celu ordo canonicorum — regułę kanonicką, która miała być w wśród duchowieństwa świeckiego odpowiednikiem ordo monachorum — reguły mniszej. Wśród głównych różnic między tymi dwoma sposobami życia można wyróżnić w życiu kanonickim uroczyście sprawowaną liturgię wraz z zadatkami duszpasterstwa, jak też mniejszy rygor reguły życia, bez ślubów zakonnych, przede wszystkim bez mniszego ubóstwa. Od tego momentu charakter kanoników jest czysto świecki, jednak kult na chwałę Bożą pozostaje w centrum ich życia pośród ludzi.
Podczas reformy gregoriańskiej, życie kanoników wkroczyło w kolejny etap rozwoju, wychodzący z nowych źródeł w XI i XII wieku, który zrodził jego nową formę, zakładającą tym razem śluby zakonne, włączając osobiste ubóstwo i surowszą regułę życia. Ci „kanonicy regularni” odwołują się do „Reguły św. Augustyna” i dzielą się na liczne rodziny, z których niektóre istnieją do dzisiaj. Żyją oni zwykle w opactwach pod przewodnictwem opata i stanowią wspólnoty kapłańskie. Tak jak świeccy kanonicy, dbają oni o uroczyste sprawowanie liturgii, z duszpasterskim aspektem troski o wiernych, co odróżnia ich od mnichów oddanych przede wszystkim kontemplacji.
Świeccy kanonicy również ze swej strony rozwinęli się w tym okresie, przede wszystkim dzięki pomocy systemu beneficjów, który rozprzestrzenił się w całej Europie w podobnym czasie, a który pozwolił utrzymać się duchowieństwu świeckiemu. Stopniowo wpływowi ofiarodawcy zaczęli fundować również kościoły zwane kolegiatami, zaopatrzone w osobiste lub wspólne beneficja. Posiadały one swoje własne kapituły kanonickie, które sprawowały uroczystą liturgię dla wiernych, kierowały szkołami lub zajmowały się innymi zadaniami duszpasterskimi i kulturowymi. Tak też, większość miast posiadała kapituły kanonickie, mające znaczny wpływ na rozwój kultury katolickiej na różnych polach. Aż do XVI wieku spotykało się jeszcze ślady życia wspólnotowego, przede wszystkim w postaci wspólnego stołu, jednak większość kanoników mieszkało w swoich domach, a jedyną wspólnotową aktywność stanowiła liturgia, której pozostali wierni, nawet w czasach kryzysu, wspomagając się czasem wikariuszami, którzy zastępowali ich w chórze. Duża część europejskich miast była pod silnym wpływem tych kapituł w domenie życia religijnego, intelektualnego i artystycznego.
Oczywiście świeckie życie kanonickie, jak zresztą to mnisze i zakonne, znało wzloty i upadki na przestrzeni dziejów. Skądinąd, kapituły były dotknięte wieloma reformami: wiele spośród nich przyjęło Regułę, po czym znów wróciły do formy świeckiej, inne zostały rozwiązane z braku środków czy też nie przetrwały zmiennych losów historii. Próby reformy życia kanonickiego w XV wieku pozwoliły narodzić się nowym wspólnotom, chcącym odnowić życie wspólnotowe świeckich kanoników. Kanonicy na weneckiej wyspie św. Jerzego in Alga (Canonici di San Giorgio in Alga), z których wywodzi się św. Wawrzyniec Justynian, pierwszy Patriarcha miasta, zostali poddani władzy opata i posiadali na wspólny użytek beneficja przynależne do ich kościołów. Mieli oni wpływ na inne scentralizowane wspólnoty świeckich kanoników. Ostatnia z nich została rozwiązana w 1835 roku w konsekwencji sekularyzacji dóbr kościelnych w Portugalii.
Dostosowujący się stan
Ten krótki rys historyczny, jakkolwiek bardzo ogólny, pokazuje, że w rzeczywistości życie kanonickie potrafiło dostosować się do sytuacji. Każda z dwóch głównych form życia kanonickiego, świecka oraz regularna, podzieliła się na różne rodziny z charakterystycznymi dla nich rysami. Po stronie świeckich kanoników znajdujemy kanoników katedralnych i kolegiackich, jak też wspólnoty kanonickie. Wszyscy mieli za cel dbać o kunszt liturgiczny, budując tym samym duchowy most między Bogiem i ludem chrześcijańskim na tym świecie. Stolica Apostolska zechciała włączyć Instytutu Chrystusa Króla Najwyższego Kapłana właśnie w tę tradycję, udzielając mu, w święto Najświętszej Maryi Panny Różańcowej w 2008 roku, status „stowarzyszenia życia apostolskiego w formie kanonickiej”. To życie ad instar canonicorum, co znaczy odpowiadające życiu kanoników na przestrzeni dziejów Kościoła, zostało zatwierdzone w sposób definitywny, wraz z przysługującym tytułem kanonika, 29 stycznia 2016 roku, w 25 roku istnienia tej wspólnoty. Poprzez to oficjalne rozpoznanie, Kościół wskazuje, że jego historia jest wciąż żywa i że rzeczywistość kanonicka, w całości poświęcona służbie liturgii, dla ukazywania światu chwały Bożej, jest dostosowana, aby ujrzeć prawdziwe odrodzenie aktualnego świata.
[1] Używane w tekście określenie świecki nie odnosi się do rozróżnienia między duchowieństwem i wiernymi świeckimi, a do swojego znaczenia fachowego, do rozróżnienia duchowieństwa zakonnego i diecezjalnego, czyli tych kapłanów którzy nie złożyli ślubów zakonnych — duchowieństwo świeckie, oraz tych którzy je złożyli — duchowieństwo zakonne. [przyp. tłum.]
